Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie – chełmiński sedes regni principalis (projekt 5); kierownik: prof. dr hab. Wojciech Chudziak

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie zidentyfikowany został już dawno przez archeologów jako pozostałość wczesnośredniowiecznego Chełmna – głównego ośrodka społeczno-gospodarczego i administracyjnego ziemi chełmińskiej. Zlokalizowany on był na krawędzi doliny Wisły, u podnóża Góry św. Wawrzyńca. Składał się on z grodu, rozległej osady podgrodowej oraz największego w tej części Słowiańszczyzny Zachodniej cmentarzyska. Badania archeologiczne objęły dotąd wszystkie człony tego rozległego zespołu zajmującego, jak przystało na ośrodek stołeczny ziemi chełmińskiej, około 15 ha. W najsłabszym stopniu przebadana zostało dotąd grodzisko, gdzie badania skoncentrowały się u podnóża Góry, w strefie występowania tzw. gródka i reliktów świątyni chrześcijańskiej. Najszerzej rozpoznana została wśród nich osada o charakterze rzemieślniczo-handlowym, stanowiąca bezpośrednie zaplecze usytuowanego u podnóża Góry św. Wawrzyńca grodu. Przedmiotem niniejszego projektu są studia interdyscyplinarne nad genezą i funkcją społeczno-gospodarczą i ekonomiczną omawianego zespołu osadniczego, skoncentrowane na rozpoznaniu wykopaliskowym grodziska oraz sondażowo-weryfikacyjnym osady podgrodowej, co pozwoli również na interpretację kwestii ogólniejszych, takich jak rola tego ośrodka w regionie oraz jego związków ze strefą nadbałtycką i interiorem Niżu Polskiego, szczególnie Kujawami, Wielkopolską i Mazowszem.
W trakcie dotychczasowych badań wykopaliskowych prowadzonych na grodzisku odsłonięto nawarstwienia kulturowe tzw. gródka z reliktami zabudowy drewnianej oraz pozostałości kamiennego kościoła z XI wieku. Przy jego fundamentach natrafiono na charakterystyczną konstrukcję kamienną z 2. połowy X wieku zinterpretowaną jako miejsce kultu pogańskiego. Z kolei na osadzie podgrodowej odkryto ponad 600 wczesnośredniowiecznych jam osadniczych zróżnicowanych pod względem chronologii (od 2. połowy VII do 1. ćwierci XIII wiek) i przeznaczenia. Wśród nich odsłonięto pozostałości wielu budynków mieszkalnych, gospodarczych, w tym kilkunastu pieców związanych z wytwórczością metalurgiczną (także złotniczą), spiżarni, pracowni rogowiarskich i garncarskich. Szczególne znaczenie dla oceny funkcji tego ośrodka miało odkrycie pozostałości domniemanej karczmy, jedynego jak dotąd, opracowanego kompleksowo budynku tego rodzaju znanego z ziem polskich (Chudziak W., Weinkauf M., Siemianowska E., Bojarski J., Kowalewska B., Szczepanik P., Abramów J., Bienias D., Makowiecki D., Domniemana karczma z wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie na Pomorzu Nadwiślańskim, Przegląd Archeologiczny, tom 64, Wrocław 2016, s. 133–172).
O znaczeniu omawianego ośrodka osadniczego świadczy odkrycie kilku tysięcy zróżnicowanych pod względem funkcji i chronologii przedmiotów codziennego użytku, monet, akcesoriów kupieckich, elementów uzbrojenia, ozdób, odpadów produkcyjnych, półfabrykatów i bryłek surowca, jak również kilkuset tysięcy ułamków ceramiki naczyniowej, wielu tysięcy szczątków roślinnych i zwierzęcych. W sumie pozyskano unikatowy w skali ziemi chełmińskiej i całego Pomorza Nadwiślańskiego zespół źródeł stanowiący potencjalną podstawę do podjęcia wielu zagadnień dotyczących życia ówczesnych mieszkańców osiedla na zapleczu Góry św. Wawrzyńca i ich kontaktów z bliższym i dalszym otoczeniem (Skandynawią, Prusami i Rusią; Bojarski J., Chudziak W., Weinkauf M., Góra św. Wawrzyńca w Kałdusie we wczesnym średniowieczu – na skrzyżowaniu szlaków dalekosiężnych, [w:] Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe społeczeństw w pradziejach i wczesnym średniowieczu, red. M. Fudziński, W. Świętosławski, W. Chudziak, Gdańsk 2017, s. 301–313). Wyjaśnienia wymaga jednak kilka kwestii dotyczących układu przestrzennego osiedla oraz jego zasięgu co uzasadnia podjęcie dodatkowych badań wykopaliskowych o charakterze szeroko płaszczyznowym i sondażowym (grodzisko) oraz weryfikacyjno-sondażowym (osada podgrodowa). Głównym zadaniem projektu będzie jednak szczegółowe opracowanie dotychczasowych wyników badań osady obejmujące opis stratygrafii kulturowej wraz z pozostałościami zabudowy oraz wszechstronną analizę wszystkich kategorii źródeł archeologicznych. Niniejszy projekt zakończy się przygotowaniem publikacji monograficznej w całości poświęconej badaniom archeologicznym prowadzonym na tym stanowisku (seria Mons Sancti Laurentii, „Wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczo-handlowa w Kałdusie”, t. 10) oraz publikacją 2–3 artykułów w czasopismach znajdującym się na liście Q1 bazy Web of Science.