Już niedługo, bo 1 października, Profesor Janusz Bieniak, wybitny mediewista, absolwent i wieloletni pracownik naszego Uniwersytetu, będzie świętował swoje dziewięćdziesiąte piąte urodziny. Z tej okazji dostojnemu Jubilatowi składamy życzenia wielu lat w zdrowiu, pogody ducha, sił i zapału do realizacji swych pasji oraz szczęścia w życiu osobistym.
Ad multos annos, Panie Profesorze!
Profesor Janusz Bieniak, wybitny mediewista, urodził się w Warszawie 1 października 1927 r. w rodzinie oficer WP o tradycjach ziemiańskich. Po maturze, w latach 1946-1951 studiował historię na Wydziale Humanistycznym UMK w Toruniu. Jego mistrzem był pochodzący ze Lwowa prof. Bronisław Włodarski, który już wówczas dostrzegł w nim wybity talent i kwalifikacje badawcze i uznał za „jednego z najwybitniejszych wychowanków naszego Uniwersytetu”. Jednak pracę na UMK w Toruniu Janusz Bieniak podjął dopiero w 1958 r. po dziesięcioletnim okresie pracy w charakterze nauczyciela historii Małym Seminarium OO Redemptorystów oraz w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Tytuł doktora uzyskał w roku 1960 na podstawie rozprawy „Państwo Miecława” (opublikowanej drukiem w 1963 r.), w której ujawnił się w pełni jego wybitny talent analityczny. Rozprawa dotyczyła historii politycznej Polski w XII w. Habilitował się w 1968 r. po opublikowaniu rok wcześniej pracy „Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300-1306”. Tytuł profesorski uzyskał w 1982 r. Praca habilitacyjna Janusza Bieniaka będąc studium o odradzaniu się Królestwa Polskiego skupiała się na rekonstrukcji personalnego składu ówczesnych stronnictw politycznych, jako głównych czynników w tym procesie. Zadanie to możliwe było tylko poprzez powrót do badań genealogicznych, na długi czas, z powodów ideologicznych, zepchniętych na margines w okresie powojennym. Książka ta, już przed trzydziestu laty uznawana za „dzieło klasyczne”, wywarła wielki wpływ na sposób prowadzenia w Polsce badań nad zagadnieniami politycznymi i społecznymi. W konsekwencji doszło do prawdziwego renesansu polskich badań genealogicznych, jednak na nowej podstawie metodycznej, wyniesionej – dzięki Januszowi Bieniakowi – na znacznie wyższy poziom. Ostatecznie doszło do zmiany paradygmatu dopatrującego się głównego czynnika zdarzeń politycznych w grupach społecznych, wyróżnianych zgodnie z metodologią marksistowską, na działania stronnictw politycznych tworzonych przez konkretnych ludzi, grupujących osoby o zróżnicowanej pozycji politycznej i społecznej. Zadanie odtworzenia składu personalnego różnorakich środowisk społecznych i politycznych, poprzez studia genealogiczne, czyli „likwidacji anonimowości społeczeństwa średniowiecznego, a więc zastąpienie społecznej mgławicy społecznym konkretem” przyświecało późniejszej pracy naukowej Janusza Bieniaka. Jego rozprawa z 1973 r. pt. „Rody rycerskie jako czynnik struktury społecznej w Polsce XIII-XV w.” stanowiła zapowiedź otwarcia szeroko zakrojonego programu badań „personalnych” nad średniowiecznym społeczeństwem polskim. W zasięgu jego zainteresowań znalazły się studia nad różnorakimi środowiskami elitarnymi, grupami społecznymi, mechanizmami władzy i karier. Zasługą Janusza Bieniaka było nie tylko sformułowanie programu badawczego, lecz również skupienia wokół jego idei ogólnopolskiego zespołu badaczy zainteresowanych tą problematyką. Zespół ten, w zmieniającym się składzie, pod kierunkiem Profesora przez ćwierćwiecze realizował swoje zadania, poczynając od ustalenia nowych założeń metodycznych, a organizowane sympozja (łącznie 7 w latach 1980-2001) i opublikowane drukiem wyniki prezentowanych tam badań należą do trwałego dorobku polskiej historiografii. Poczesne miejsce zajmują tu prace samego Janusza Bieniaka, zarówno doskonałe studia analityczne, jak również prace o charakterze metodologiczno-metodycznym. Wśród tych pierwszych na wyróżnienie zasługuje przede wszystkim monograficzne (choć publikowane przez wiele lat „w odcinkach”) opracowanie polskiej elity politycznej XII wieku. W tym opracowaniu przedstawił także i przekonująco uzasadnił dyskusyjne zagadnienia praw sukcesji tronu książęcego w pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego. Nie do przecenienia są również osiągnięcia Profesora na gruncie biografistyki. Od kilku dziesięcioleci należy do najbardziej aktywnego grona autorów haseł biograficznych Polskiego Słownika Biograficznego, jednego z najważniejszych dzieł polskiej historiografii, plonu pracy kilku pokoleń badaczy. Opublikował tu 115, stojących na najwyższym poziomie biogramów wybitnych Polaków czasów średniowiecza. Przez wiele lat był również członkiem Rady Redakcyjnej tego Słownika.
Janusz Bieniak odegrał decydującą rolę w odnowieniu badań nad rodami rycerskimi i grupami krewniaczymi. Udało mu się zaangażować w to dzieło nie tylko własnych uczniów, ale przede wszystkim młodych badaczy z innych ośrodków naukowych, prowadzących własne studia wykraczające poza klasyczne dla genealogii ustalanie filiacji, lecz w kierunku swoistej „genealogii społecznej”. Od dawna w polskim środowisku naukowym mówi się o „toruńskiej szkole genealogicznej” i Januszu Bieniaku jako jej współzałożycielu i najbardziej zasłużonym reprezentancie. Odegrał także istotną rolę w nadaniu ram organizacyjnych temu kierunkowi badań. Od 1983 r. był przewodniczącym powołanej wówczas Komisji Genealogii i Heraldyki Polskiego Towarzystwa Historycznego, która była prologiem do odrodzenia w 1988 r. Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, którego trzy kadencje był wiceprezesem.
Dzięki jego badaniom, w imponujący sposób pogłębiającym wiedzę o elitach (centralnych i lokalnych), czynnikach je kreujących i spajających, składzie i strukturze stronnictw politycznych oraz społecznym zapleczu ich działania, mechanizmach karier, obraz stosunków społeczno-politycznych średniowiecznej Polski jest o wiele klarowniejszy i pełniejszy. Stało się to możliwe również dzięki temu, że niedoścignione warsztatowo studia analityczne Profesora są dla niego podstawą do kreowania syntetycznego obrazu przeszłości średniowiecznej Polski w szerszym wymiarze. Niewielu jest badaczy tak wnikliwie znających polskie średniowiecze w przekrojowej perspektywie. Zasługą Janusza Bieniaka jest również wyjaśnienie początków polskiej heraldyki rycerskiej. Publikował również rozprawy z zakresu źródłoznawstwa, geografii historycznej (kwestie podziałów terytorialnych), procesów polsko-krzyżackich, spisu urzędników kujawskich i dobrzyńskich i innych obszarów badań. Bibliografia prac naukowych Profesora liczy ponad 300 pozycji (w tym 7 książek). Godne podkreślenia jest również to, że około 1/3 tych pozycji zostało opublikowanych po jego przejściu na emeryturę w 1998 r. Jest zatem badaczem nie tylko doskonałym, ale również niestrudzonym. Ostatnia książka opublikowana drukiem ukazała się przed czterema laty (Zarębowie i Nałęcze a królobójstwo w Rogoźnie. Warszawa 2018.) i została wyróżniona nagrodą przyznawaną przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne za najlepszą pracę z zakresu heraldyki i nauk pokrewnych. Podobnie inna praca opublikowana we współautorstwie (Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII-XV w. Spisy, Kórnik 2014) uzyskała Nagrodę imienia Stefana K. Kuczyńskiego przyznawaną przez Studia Źródłoznawcze. Janusz Bieniak pracuje obecnie nad kolejną książką. Profesor cieszy się wielkim poważaniem w środowisku historycznym, a jego naukowe zasługi są powszechnie doceniane. W 2003 r. Stały Komitet Mediewistów Polskich uhonorował go medalem Lux et Laus. Zasługi Janusza Bieniaka wynikają z poziomu i znaczenia jego własnych badań, a także wpływu na całe środowisko historyczne i kierunki oraz metody badań. Należy do nich też jego także dorobek na polu dydaktycznym. Wychował blisko 99 magistrów i 8 doktorów. Wkład Janusza Bieniaka w polskie badania historyczne jest bezdyskusyjnie wybitny i pozwala umieścić go w wąskim gronie najbardziej zasłużonych historyków polskich czasów powojennych.
prof. Jan Wroniszewski